Nhưng đầu óc tôi bởi thế mà âm âm i i như có tiếng cối xay suốt buổi. Có thể o tôi không giải thích cho tôi được. Có một dạo, tôi bỗng thấy vắng bà trong nhà.
Miệng không còn chiếc răng nào. Trong làng có ai sinh đẻ gọi bà, bà đến ngay. Có thể gác tôi quên bẵng câu hỏi của tôi.
Nhưng không hiểu sao tôi cứ đinh ninh là mình đã gào lên như vậy trước nấm mồ bà Cô, nấm mồ của con người mà tôi không thể nào quên được. Bà đã giữ em cho cha mẹ tôi đi làm ruộng.
Gác tôi nói vậy, tức thị o đang làm người. Nhưng đàn ông trong làng tin là bà không sinh đẻ được nên không ai đến hỏi bà làm vợ nữa. Tôi còn nhớ, chừng như trong lúc kêu khóc trên nấm mộ của bà cùng với những đứa trẻ khác, tôi đã gào lên cái câu hỏi mà có lần tôi đã hỏi bà: - Làm người là thế nào hở gác? Cũng có thể là trí tưởng của tôi không được rõ ràng cho lắm.
Lá tre khô rơi xuống mái tóc bạc trắng của bà, rơi xuống cái xéo vải màu nâu cũ kỹ của bà. Chúng tôi khóc to khi người lớn đặt cỗ ván bà xuống huyệt. Tôi tin điều ấy, vì cho tới lúc trưởng thành rồi nhiều lúc ngồi ngẫm, câu hỏi ấy lại vang lên trong đầu “làm người là thế nào?”.
Có nhẽ mãi mãi, cho đến khi nhắm mắt nhắm mũi tôi còn phải đi tìm lời trả lời cho câu hỏi tuổi thơ tôi.
Truyện ngắn của Nguyễn Trọng Tạo. Bà nhớ tên từng đứa một, và còn biết rõ đứa nào hay đái dầm, đứa nào hay khóc thét và đứa nào hay nhè. Trẻ con trong làng, hễ thấy bà là chạy theo chào hỏi. - Làm người là thế nào hở Cô? Thế còn nhỏ, cháu không phải là người à? - Tôi lại hỏi. Hồi còn con gái, bà có sắc. Cô tôi cũng không nhắc lại nữa. - Gác lớn vậy mà Cô không làm người à? - Cái thằng chỉ nói dại! Tôi cụt hứng, không hỏi nữa.
Giọng ru của bà thật ấm dịu, ngọt ngào. Gác tôi không trả lời tôi mà bà vỗ vỗ vào chăn lót nó, ru cháu. Mẹ tôi nói, bà sang làng bên, giữ con cho một người cháu gái lấy chồng ở bên đó.
Khi thấy chẳng thể sống trơ được mãi, bà đi giữ con cho hầu hết các gia đình trong làng. Khi rời đứa cháu này để đến với đứa cháu khác, bà thường mang trên vai một cái xéo vải, trong đó đựng mấy bộ áo quần, cái hộp đồng đựng cau trầu.
Lớn lên, cháu sẽ tự giải đáp lấy. Vậy mà không mấy khi thấy bà buồn. Tết nào tôi cũng được bà thiên lí bằng tờ bạc hai hào mới tinh. Chắc trước kia bà cũng giữ tôi như hiện bà giữ em gái tôi. Bà bỏ nhà chồng về ở với mẹ. Hai mẹ con ở với nhau, mẹ bà từ trần, bà ở một mình cho đến già.
Mà làm sao không thương bà được. Bà lấy chồng được năm năm thì người chồng bảo bà không có con, đòi lấy vợ hai. Và con trẻ trong làng đều gọi bà là o. Trẻ con trong làng đi đưa đám bà đông nghịt. Dạo ấy, mẹ tôi chưa sinh em gái. Lâu lắm, tôi mới biết bà không phải chị ruột bố. Canh chẳng thể đáp thay cho cháu được. - Con chó con của o, lớn lên như một nàng công chúa nhé! - Bà nói - Còn cậu hoàng tử này đừng hỏi Cô nhiều như thế nữa.
Khi tiễn bà đi, tôi mang hộ bà cái xéo vải ra ngõ, còn bà thì bế đứa em gái của tôi. Bà già lắm rồi. Hai hào có thể mua được một gói kẹo ngọt, hoặc mười cái pháo hoa thăng thiên. Khi đứa em gái tôi đã cứng cáp, o tôi soạn sửa quần áo bỏ vào chiếc xéo vải. Hôm ấy, ba má tôi làm một bữa ăn tiễn canh. Giữ các cháu là làm người. Không lẽ lớn lên, tôi cũng đi giữ các cháu như canh để làm người? Tôi muốn tra Cô nhưng vì thấy thương bà, nên lại thôi.
Bà đi về phía cuối làng. Thời kì như gió cuốn thổi qua trí tưởng con người, làm bào mòn trí nhớ. Bà sống với trẻ con như vậy, dễ đến mấy chục năm rồi. Cái cối giã trầu bằng đồng của bà lốm đốm những vết vôi trắng, còn cái chìa của nó có ba răng thì cũng đã mòn tù. Đứa em gái của tôi lại khóc. Đến đường cái lớn, bà mới trao lại em gái cho mẹ tôi. Lưng bà hơi còng xuống, xéo vải trên lưng càng làm cho dáng đi của bà còng hơn.
- Canh ơi, lớn lên cháu làm gì? - tôi hỏi bà gác đang ru đứa em nhỏ của tôi trên võng. - Lớn lên cháu sẽ làm người - o tôi nói, âu yếm. Tôi đã hỏi mẹ tôi là bà gác đi đâu. Nhưng rồi một lần, tôi hỏi Cô: - canh làm gì hở gác? - Cô giữ các cháu, chứ còn làm gì nữa - Cô tôi nói. Tôi không ngờ, chỉ mấy hôm sau, bà tạ thế ở một gia đình cuối làng, nơi có một đứa trẻ em mới ra đời được mấy ngày.
Mỗi lần như vậy, tôi lại tìm thêm một cách đáp cho mình. Tôi nghe một cách say sưa, và quên đi câu hỏi của mình chưa được gác giải đáp. Có những câu hỏi như thế đấy, nó mãi mãi dành riêng cho con người trên trái đất. Bà không ăn nhiều, chỉ luôn tay gắp cho anh em tôi những thức ăn ngon dành riêng cho bà. Bà là người họ hàng xa bên nội nhà tôi. Nhiều người phải lòng bà. Tôi cứ đinh ninh bà là chị ruột bố tôi.
Lúc ấy, bà còn tuổi thanh niên.
